چرک نویس های عمدتاً تاریخی

می‌توان سه جنبش سربداران، حروفیان و صفویان را در بوته قیاس گذاشت. با اینکه حروفیه در ذات خود وجوه تشابه زیادی با سربداران داشت اما حرکت حروفیه حرکتی شهری بود اما سربداران نهایتاً روستایی بودند.[1] اگر هم قسمتی از طرفداران سربداران، شهری بودند از جمله فرهیختگان شهری نبودند و حتی از آنان به عنوان اوباش و اراذل شهری یاد شده است.[2] با اینکه سربداران موفق به تشکیل حکومت شدند و برای حروفیه این امکان فراهم نشد، ولی اولاً سربداران حکومت موفقی نداشتند و ثانیاً مثل حروفیه جریان مترقی زمان نبودند. در مورد صفویه نیز مهم‌ترین شخصیت این فرقه شیخ صفی الدین اردبیلی برخلاف اکثر اهالی طریقت، از طبقه پایین نبود بلکه از خانواده‌ای معتبر بر می‌خاست و به داشتن اعتماد به نفس، ابتکار عمل، اهتمام در کسب و کار و گرایش نظامی‌شهرت داشت. صفاتی که غالباً با زندگی آرام یک صوفی در گوشه انزوا مناسبتی نداشت. شیخ زاهد معلم او نیز متوجه این موضوع بود و به همین مناسبت او را داماد خود کرد و به جانشینی خود برگزید[3] او به این مسئله واقف بود که شیخ صفی قدرت مدیریت، ریاست و رهبری همه طبقات اجتماعی را دارد. علاءالدوله سمنانی از مریدان نورالدین عبدالرحمان اسفراینی درباره او می‌گوید: او ما را در اردبیل به جبر باز می‌داشت و پیوسته در طلب طالبان بود و به کثرت مریدان تفاخری دارد و می‌گوید که غیر از من کسی مرشد نیست و همه خلایق را اینجا می‌باید آمد.[4]